Қазіргі адамзаттың маңызды міндеттерінің бірі-планетадағы биологиялық әртүрліліктің тұрақты төмендеуі. Ғалымдар арасында тек адам қызметінің нәтижелерінен туындаған түрлердің алтыншы жойылуы туралы айту қабылданған. 2022 жылы Канадада биоалуантүрлілік саласындағы Куньмин-Монреаль негіздемелік бағдарламасына қол қойылған БҰҰ биологиялық әртүрлілік туралы конвенциясы (COP15) тараптары конференциясының 15-ші отырысы таяу жылдардағы әлемдік қоғамдастық үшін биологиялық әртүрлілік мәселелерінің өзектілігін айқындаған негізгі оқиға болып саналады.
Инвестициялық нарық сонымен қатар осы мәселелерге назар аударудың айтарлықтай артқанын көрсетті. Осылайша, Табиғатқа байланысты қаржылық ақпаратты ашу жөніндегі жұмыс тобының (TNFD) жұмысы жандандырылды, ол қаржы институттарын, корпорацияларды және жиынтығында 20 трлн АҚШ долларын басқаратын нарықтық қызметтерді жеткізушілерді біріктіреді. Әлемдік жетекші рейтингтік агенттіктер де өз өнімдерін биоалуантүрлілікті сақтау мәселелеріне бейімдей бастады. Мәселен, мысалы, MSCI рейтингтік агенттігі биоалуантүрлілік тәуекелдерін геоақпараттық талдау бойынша шешімдер әзірледі.
Өндірістік активтердің үлкен көлеміне және Қазақстан өңірлерінде кең географиялық қатысуына ие бола отырып, Қор жаһандық үрдістерден қалыс қалмауды қажет деп санады және биологиялық әртүрлілікті сақтау мәселелерін маңызды басымдықтар қатарына қойды. 2022 жылы Компаниялар тобы бойынша биоалуантүрлілікті сақтау саласында бірыңғай стратегияның болмауына қарамастан, бұл мәселе тұрақты даму жөніндегі есептілікте ақпаратты ашу процестері шеңберінде Қор басшылығының назарында болады.
Бұл ретте біз 2017 жылдан бастап биологиялық әртүрлілік мәселелеріне назар аударамыз. 2022 жылы «Қазақтелеком» АҚ, «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ сияқты Қор тобының кейбір портфельдік компаниялары биоалуантүрлілікке әсерді басқару жөніндегі басшылық құжаттарды әзірлеп, бекітті.
Осы есепте біз биоалуантүрлілікке әсер ету мәселелері бойынша шоғырландырылған ұстанымды ашу тәжірибесін бастаймыз. Болашақта біз биоалуантүрлілікті сақтауға байланысты тәуекелдер мен мүмкіндіктерді бағалау мәселелеріне барынша көп көңіл бөлуге ниеттіміз. GRI 3-3
Қатысу АУМАҒЫНА GRI және қызмет түрлері бойынша ықтимал әсер ету
Қор тобының компаниялары әртүрлі масштабтарға, қызмет бағыттарына және географиялық қатысуға ие. Осы жағдайға байланысты Қор тобының биоалуантүрлілікке әсер етуінің мүмкін жолдары әр түрлі болуы мүмкін.
Маңызды сызықтық инфрақұрылым
Қордың тобы Қазақстан Республикасының барлық өңірлерінде жинақталған түрде қатысады. Бұл, ең алдымен, кең желілік инфрақұрылымы бар компанияларға қатысты. Атап айтқанда, «ҚазТрансОйл» АҚ және «QazaqGaz» ҰК» АҚ магистральдық мұнай және газ құбырлары, «KEGOC» АҚ магистральдық электр беру әуе желілері, «Самұрық-Энерго» АҚ таратушы электр энергетикалық компанияларының электр беру әуе желілері, «Қазақстан темір жолы» ҰК» АҚ темір жолдары, «Қазақтелеком» АҚ кабельдік телекоммуникациялық желілері, Қазақстанның көптеген, ал кейбір жағдайларда барлық өңірлері бойынша салынған. Мұндай инфрақұрылым, әдетте, орманды-дала, су маңы, дала, шөлейт және шөлді биотоптарға әсер етеді, олар негізінен ұсақ шоқыларда, таулы және жазық рельефтерде кездеседі.
Аталған кейбір портфельдік компаниялардың және/немесе олардың еншілес ұйымдарының инфрақұрылымы биоалуантүрлілікті сақтау үшін маңызды аумақтарға жақын немесе арқылы өтеді: биоалуантүрліліктің негізгі аумақтары, негізгі орнитологиялық аумақтар немесе ерекше қорғалатын табиғи аумақтар.
Маңызды сызықтық инфрақұрылымы бар портфельдік компаниялардың биоалуантүрлілікке теріс әсерінің негізгі аспектілері:
- тұяқты сүтқоректілердің көші-қон жолдарына темір жолдарға, жасанды қоршауларға, үйінді бөгеттерге, жүрдек автомобиль жолдарына кедергі жасау;
- темір жолдарда және автомобиль жолдарында жануарлардың өлімі;
- орташа қуатты электр беру әуе желілерінде және жұмыс кернеуіндегі қосалқы станциялар жабдықтарында электр тогының соғуынан құстардың өлімі;
- электр берудің әуе желілерімен соқтығысудан, сондай-ақ осы желілердегі сервистік жұмыстар барысында құстардың өлімі.
Қордың портфельдік компаниялары аталған тәуекелдерді таниды және оларды барынша азайтуға бағытталған іс-шараларды іске асырады.
Мысалы, әуе желілерінде электр тогының соғуынан құстардың өлімін азайту үшін портфельдік компаниялар құс қорғаныш құрылғыларын орнату бойынша жұмыстар жүргізуде, сондай-ақ өзін көтеретін оқшауланған сыммен (ӨКОС-3) орындалған әуе желілеріне түйреуіш оқшаулағыштары бар 6-10 кВ әуе желілерін жоспарлы қайта жарақтандыру жүргізілуде.
Сондай-ақ 2022 жылы Қордың ғылыми-техникалық кеңесі «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ-ның – «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ кәсіпорындарында құстарды электр беру желілерінің әсерінен қорғау бойынша кешенді зерттеулер жүргізу» ғылыми-зерттеу жобасын мақұлдады. Бұл жоба әуе желілерінде құстардың өлімін азайтуға бағытталған Қор компаниялары тобындағы алғашқы ғылыми жоба болды.
Мұнай және газ өндіру кен орындары
Қор тобының жекелеген санатын мұнай-газ өндіруші кәсіпорындар, сондай-ақ оларға сервистік қызмет көрсететін кәсіпорындар құрайды. Қордың тобына кіретін мұнай-газ өндіруші компаниялар стационарлық және негізінен Қазақстанның батыс облыстарында, шөлді және шөлейт биотоптарда орналасқан. Жекелеген кен орындары Каспий теңізінің акваториясында орналасқан және биоалуантүрлілік үшін тәуекелдердің ерекше тобын білдіреді.
Осылайша, Солтүстік Каспийдің шығыс бөлігінің акваториясы өзінің сулы-батпақты жерлерімен және Еділ (Қазақстан Республикасының шегінде), Орал және Ембі өзендерінің атырауларымен, сондай-ақ теңіздің іргелес жағалауы мен акваториясы Еуразия құрлығындағы аса маңызды алқаптар болып табылады және Каспий теңізінің солтүстік бөлігіндегі мемлекеттік қорық аймағына кіреді. Бұл жерлер ұя салу, балқыту, маусымдық көші-қон және қыстау кезеңінде миллиондаған суда жүзетін және су маңындағы құстардың болуын қамтамасыз етеді. Солтүстік Каспий арқылы Еуразиядағы ең ірі, Сібір-Қара теңіз-Жерорта теңізінің ұшу жолы өтеді.
Мұнай және газ өндіруші компаниялардың биоалуантүрлілікке теріс әсерінің негізгі аспектілері:
- каспий итбалықтары үшін алаңдаушылық факторы;
- құстар мен итбалықтардың мұнаймен және мұнай өнімдерімен механикалық ластануы;
- Каспий теңізіне улы заттардың авариялық/ рұқсатсыз шығарылуы нәтижесінде ихтиофауна мен итбалықтарға зиян келтіру;
- мұнай көмірсутектерінің ашық булану өрістеріндегі уытты әсері;
- булану өрістеріне қонатын су маңындағы құстардың өлімі;
- әуе желілерінде және жұмыс кернеуіндегі қосалқы станциялардың жабдықтарында электр тогының соғуынан құстардың өлімі;
- жаңа ұңғымалар мен ілеспе инфрақұрылымды орналастыру кезіндегі алаңдаушылық факторы;
- коммерциялық жолдар желісінің кеңеюі нәтижесінде өсімдіктер қауымдастығының деградациясы.
Биоалуантүрлілік үшін тәуекелдерді барынша азайтуға бағытталған іс-шаралардан басқа, Қор тобы келтірілген залалды өтеу мақсатында өтемақы іс-шараларын да іске асырады. Осылайша «Жеңіс Оперейтинг» ЖШС сервистік компаниясы «Атырау бекіре балық өсіру зауыты» РМҚК-мен бірлесіп 2022 жылы оларды кейіннен Жайық өзеніне шығарумен 1 406,2 мың теңге сомасына 28 123 дана көлемінде 1,5 гр аспалы бекіре балықтарының өсіру бойынша жұмыстар жүргізді.
Тау-кен кәсіпорындары
Қордың тобына тау-кен секторының кәсіпорындары кіреді. Оларға «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ және «Тау-Кен Самұрық» ҰТК» АҚ-ның өндіру кәсіпорындары кіреді.
Қызылорда, Түркістан, Жамбыл және Ақмола облыстарындағы бірнеше уран өндіруші кәсіпорындардың акционері, сондай-ақ әуе желілерінің ұзақтығы едәуір энергия беруші компания – «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ 2022 жылы оның аясында мерзімді ғылыми-зерттеу биоалуантүрлілікке әсерін бағалау жұмыстары қарастырылған экологиялық және әлеуметтік салалардағы іс-қимыл жоспарын (ESAP) іске асырудың жол картасын іске асыруды жалғастырды.
Тау-кен жұмыстарын жүргізу технологиясы (ашық және жабық тау-кен жұмыстары кезінде, сондай-ақ жерасты ұңғымаларын шаймалау кезінде) қолданыстағы экожүйеге теріс әсер ету қаупінің болуын болжайды. Теріс әсердің негізгі аспектілерінің ішінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:
- жарылыс және бұрғылау жұмыстарынан, жарық шуынан және т. б. алаңдаушылық факторы;
- қолданыстағы өсімдіктер қауымдастығына тікелей зиян;
- рұқсат етілмеген және авариялық төгінділер, шаймалау және өнімді ерітінділердің төгілуі;
- кәсіптік маңызы бар жолдарда жануарлардың өлімі;
- орташа қуатты әуе желілерінде және жұмыс кернеуіндегі қосалқы станциялардың жабдықтарында электр тогының соғуынан құстардың өлімі;
- жаңа ұңғымалар мен ілеспе инфрақұрылымды орналастыру кезіндегі алаңдаушылық факторы;
- кәсіптік жолдар желісінің кеңеюі нәтижесінде өсімдіктер қауымдастығының деградациясы.
Электр энергиясын өндіру
«Самұрық-Энерго» АҚ энергетикалық компаниялар тобына иелік етеді, олардың басым бөлігін электр энергиясын өндіретін компаниялар құрайды. Портфельдік компаниялардың кейбір электр станциялары биоалуантүрлілікті сақтау үшін маңызды аумақтарға жақын орналасқан.
Биоалуантүрлілік мәселелеріне гидроэлектростанциялар, электр желісі компаниясы, сондай-ақ жел электр станциялары үлкен әсер етуі мүмкін. Бұл көбінесе электр станцияларының орналасуының климаттық және физикалық ерекшеліктеріне, сондай-ақ олардың функционалдық рөліне байланысты. Мысалы, гидроэлектростанциялар таулы өзендердің жоғарғы ағысында немесе су қоймаларының бөгеттерінде орналасады, мұнда су өсімдіктері мен жануарларының да, құрлықтың да биологиялық түрлерінің алуан түрлілігі өте бай. Сонымен қатар, бөгеттегі су деңгейін реттеу, егер контр реттеушінің сыйымдылығы өзеннің төменгі ағысындағы тұрақты деңгейін ұстап тұру үшін жеткіліксіз болса, өзеннің төменгі ағысындағы деңгейін мезгіл-мезгіл қайта қарауды қамтиды. Жел электр станцияларының жел жүктемесі жоғары жерлерде орналасуы кейбір жағдайларда құстардың қоныс аударуымен сәйкес келеді.
Гидроэлектростанциялар мен жел электр станцияларының биоалуантүрлілікке теріс әсерінің негізгі аспектілері:
- өзендердегі және/немесе басқа су айдындарындағы су деңгейінің айтарлықтай өзгеруі кезінде ихтиофаунаның (уылдырықтың), су омыртқасыздарының, су өсімдіктерінің, кейбір суда жүзетін және су маңындағы құстардың өлімі;
- жел электр станцияларының турбиналарымен соқтығысудан құстардың өлімі;
- орташа қуатты әуе желілерінде және жұмыс кернеуіндегі қосалқы станциялардың жабдықтарында электр тогының соғуынан құстардың өлімі;
- әуе желілерімен соқтығысудан, сондай-ақ әуе желілеріндегі сервистік жұмыстар барысында құстардың өлімі.
Басқа да қызмет түрлері
Қордың компаниялар тобында қазіргі уақытта биоалуантүрлілікке әсері бағаланбаған көлік, құрылыс және сервистік бағыттағы басқа да компаниялар бар.
Дамудың одан арғы бағыттары:
- Ірі портфельдік компанияларда («ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ, «Самұрық Энерго» АҚ, «Тау-Кен Самұрық ҰТК» АҚ) биоалуантүрлілікті зерделеу бойынша кешенді ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу;
- Қор деңгейінде биоалуантүрлілікке әсер ету тәуекелдерін басқарудың және ақпаратты ашудың бірыңғай тәсілдерін әзірлеу;
- Қоғамдық растау рәсімін жүргізу;
- Табиғатты қорғау шараларын қаржыландыру (жекелеген түрлері бойынша демеушілік);
- КЕҰ-ны биоалуантүрлілікті басқару рәсімдерін жақсарту мәселелеріне белсенді тарту.