Forbes.kz-ке берген сұхбатында «Самұрық-Қазына» АҚ жекешелендіру мен қайта құрылымдау департаментінің директоры Дәурен Тасмағамбетов сату алдындағы дайындық, сауда механизмдері, Dataroom мүмкіндігі мен  әлеуеттік инвесторлар туралы айтып берді. 

Дәурен Болатұлы, қордың активтерін жекешелендіру қалай өтіп жатқанын айтып берсеңіз?

- Негізі, жекешелендіру жұмыстарын 2014-2016 жылдарға Кешенді жоспар қабылданған кезде, яғни 2014 жылдың басында бастаған болатынбыз. Алайда 2015 жылғы желтоқсанда 2016-2020 жылдарға арналған жаңартылған Кешенді жоспар қабылданды. Енді қолымызда жекешелендіру активтерінің 2 тізімі болғандықтан, бұл тізімдерді жүзеге асыру кезеңдері де әртүрлі болмақ. Бірінші тізімдегі әлеуметтік-экономикалық маңызы бар, басымдықты ірі активтер бойынша  біз сараптамалық дайындау жұмыстарын өткізудеміз. Ал екінші тізімдегі активтерді, яғни, біз шағын және орта кәсіпорындарды бағалап, содан кейін саудаға шығару кезеңіндеміз. Жыл басынан бері үлкен жұмыс атқарылды. Активтердің басым бөлігінің келешегі айқын болып тұр: ең қызықты әрі әлеуеті бар активтер саудаға шығарылады, ал келешектен аса үміт күттірмейтін немесе бәсекеге қабілетсіз активтер қайта ұйымдастырылып немесе таратылатын болады. ҚР Экономикасын жаңғырту (модернизация) мәселелері жөніндегі мемлекеттік комиссияның деңгейінде 216 активтің ішіндегі 116-ның келесі жұмысы  бойынша  келісімі алынды.  Қор жанынан ашылған жобалық офистің күшімен активтердің басымдығы мен сатуға шығару кезегі айқындалатын жол картасын жасау қолға алынды. Осы мәселені шешу мақсатында біз   The Boston Consulting Group-тың тәуелсіз кеңесшілерін, сондай-ақ, инвестициялық банктердегі сарапшыларды тарттық.

Қордың жекешелендіру нысандарының тізімі қандай принциптер бойынша анықталды?

- Негізі, біздің Қор жекешелендіруге 2014 жылы басталған ауқымды трансформацияның құрамдас бөлігі ретінде қарайды. Осы бағдарламаның аясында Қор  бірінші кезекте бейінсіз активтерден, сондай-ақ, дамудың жаңа стратегиясына сәйкес келмейтін активтерден құтылады. Активтердің тізімін жасау барысында біз Yellow Pages Rule  принциптері негізінде кристалданған Сингапур тәжірибесіне де сүйендік. Бұл тәжірибе көрсеткендей, ішінде тіпті бір жеке компания болған салалардан мемлекет үзілді-кесілді шығуы керек. Даму стратегиясының үйлесімділігімен қатар, әрине,  EVA (Economic Value Added) көрсеткіші де назарға алынды. Сол кездегі Қордың тобында болған 500 астам компанияны қарап шыққан соң, Қор өз қоржынында EVA жасай алатын активтерді ғана қалдыру керектігі туралы шешім қабылдады. 

Бірінші кезекте қандай компаниялар жекешелендіріледі? Қандай себеппен?

- Жоғарыда айтып өткенімдей №2 тізімдегі шағын және орта компаниялар 2016 жылғы сауда маусымын ашады. Оларды сатуға дайындау жұмыстары, негізі тәуелсіз бағаға негізделгендіктен сату рәсімінің өзі ашық әрі оңайлатылған. Бағалау біткен соң бұл активтер Экономиканы жаңғырту мәселелері жөніндегі мемлекеттік комиссияда келісіліп, сосын электрондық аукционға шығарылады. Соңғы 2 жыл ішінде бұл механизм сатудың жылдам, түсінікті және ашық тәсілі екенін көрсетті.  Сонымен қатар халықаралық тәжірибе көрсеткендей, нарықты дайындап, тәжірибе жинақтап және ақырын, ақырын ірі активтерге өту үшін кішігірім активтерден бастаған дұрыс. Электрондық аукциондардың негізгі бөлігі 2016 жылдың екінші жартысында болатынын  күтудеміз. Ал егер қатарынан өткен үш аукционда активке сұраныс болмаса, активтер таратылып немесе қайта ұйымдастырылады. 2017 жылы негізі активтерінің құрылымы күрделі немесе актив ҚР-дан тыс жерлерде орналасқан  компанияларды сату ғана қалатын сияқты. Ондай активтер сату механизмін қосымша қарауды қажет етуі мүмкін.  
 
Ірі активтер қалай сатылады?

- «Самұрық-Қазына» АҚ тобының ірі 44 активі бірінші тізімде топтастырылған. Оларды сату тетіктері (инструмент) әлдеқайда көп.  Маңызы және ауқымдылығы жағынан алғашқы механизм – көпшілікке жария түрде орналастыру. Мәселен, IPO формасында ұлттық 7 компанияның акцияларын қор нарығына шығару жоспарланған. Алайда бұл жерде жүз пайыздық сату туралы айтып тұрған жоқпыз. Әлбетте, бұл компаниялардың стратегиялық иесі болып Қордың қала беретіні белгілі. Болжам бойынша, нарыққа акцияның ең көп дегенде 25%-ын ғана ұсынамыз. Бірінші тізімде қалған 37 компания үшін басымдық ретінде қор нарығына шығу мүмкінідігі қарастырылып жатыр, алайда тәсілдеріне қатысты ақтық шешім тәуелсіз кеңесшілердің ұсыныстары берілген соң анықталатын болады.
Жарыс-байқау механизмдері де қолданылуы мүмкін: элекронды байқау және екі кезеңді ашық байқау. Басты шарт ретінде компания жұмысының бағыт-бағдары сақталатын кезде  электронды байқау қолданылады. Ал екі кезеңді ашық байқау бірнеше шарттардың жиынтығынан құралған активтерді сатуды қажет ететін  кезде активтерді сату үшін қолданылады. Екі кезеңді байқауда қатысушылар бірінші кезекте біліктілігі (дәрежесі) жағынан іріктеледі, содан кейін қатысушылардың байқаулық ұсыныстары салыстырылып, олардан жеңімпаз анықталады. Активтің келешектегі иесі нақты шарттардың жиынтығын орындауы шарт: мәселен,  жұмыс орындарын сақтау, бағыт-бағдарын сақтау, технология трансфертін, инвестициялық міндеттемелерін және т.б. көптеген шарттар. Екі кезеңді байқаудың механизмі арқылы Қордың әлеуметтік жауапкершілігі көбірек орындалады.
Жекешелендіру мәселесінде біз үшін экономикалық пайда мен мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық мүддесі арасындағы дұрыс теңгерімді сақтап қалу маңызды.  Біздің қалайтынымыз, компаниялар Қордың қол астынан шыққан соң, өздері дамып, өз экономикалық жұмыстарын жалғастырса дейміз. Көп жағдайда біз стратегиялық инвесторға тікелей адрестік сату механизмін қолдануды да рұқсат етеміз. Алайда бұл жерде де шарттар пакеті қарастырылған: жұмыс орындарын сақтап қалу, инвестициялық бағдарламаны орындау, технология трансфері, инвестиция тарту және тағы басқа. Айта кететін жайт, бұл пакет әр актив үшін әртүрлі. Әлеуеттік стратегиялық инвесторларды таңдау және мәміленің шарттары тәуелсіз кеңесшілердің ұсыныстарын ескере отырып, жүзеге асырылады. 

Бірінші тізімнің активтерін сату қашан басталады?

- Ірі 37  актив бойынша  біз әлеуеттік инвесторлармен келіссіөздер жүргізуге ашықпыз. Сондай-ақ, жақын уақытта «Еуро-Азия Эйр» әуе компаниясы» акционерлік қоғамының  100% жай акцияларын сату бойынша екі кезеңді ашық байқауды бастауды жоспарлап отырмыз. 

Сатуға дайындаудың мақсаты не?

- Бағалау – сатуға дайындаудың өзегі. Әлеуетті инвесторларды, сарапшылар мен бұқараны да қызықтыратын осы бағалау. Бағалауды бір серпінмен өткізуге болмайды. Бұл шығынды қажет ететін созылмалы үрдіс. Оның үстіне бағалау жөніндегі есеп-қисаптың мерзімі бар болғаны - 6 ай. Екінші мәселе – компанияның болашағына қатысты құжаттар. Міндетті түрде бизнес-жоспар , даму стратегиясы қажет. Жоспарланған кірістер бойынша қаржылай-экономикалық модельдер жасалады. Ол не үшін керек? Актив қаншалықты қызық әрі келешекте одан қанша табыс көруге болатынын түсіну үщін инвестордың көз алдында нақты картина қалыптасу керек. Дайындау жұмыстары кезінде компания жұмысының барлық  қырына (аспекті) көңіл бөлінеді. Яғни, корпоративті басқару үздік әлемдік тәжірибелерге келтіріледі, компанияның бизнес-процестері жетілдіріледі, қажетті амалдар мен стандарттар жасалып, енгізіледі. Осының барлығының жиынтығы активтің инвестициялық тартымдылығын арттырады.  Сондай-ақ, әр актив бірегей екенін түсінген маңызды. Сол себепті активті сатуға дайындау барысында бір компаниямен екінші команияға кететін уақыт, ресурс пен амал-тәсілдер бір-бірінен өзгешеленеді. Мәселен, IPO шығатын компаниялар үшін дайындық уақыты 9 айдан 2 жылға дейін созылуы мүмкін.

Сату тәсілін кім анықтайды?

- Сату механизмін таңдау – шешім қабылдаудың көп сатылық  жүйесінің нәтижесі. Бірінші кезеңде салалық компаниялардың комиссиясы тәуелсіз кеңесшілердің ұсыныстарына сәйкес активті барлық қырынан зерттейді. Сосын олар Қордың жобалық офисіне активті қалай сату керектігі туралы өз ұсыныстарын жібереді. Жобалық офис активке қатысты өз ой-пікірін өзгертуі мүмкін. Нәтижесінде, өзара әрекет етудің қорытындысы бойынша ҚР Экономиканы жаңғырту мәселелері жөніндегі мемлекеттік комиссияның қарауына бірыңғай шешім жіберіледі.  Де-факто біз үшін бұл соңғы инстанция. Ұсыныс Мемлекеттік комиссиямен келісілген соң қажетті нақтылау жұмыстары Қордың немесе иегердің корпоративті шешімімен бекітіледі. Механизм айтарлықтай ашық және үкіметтің құжаттарында да, қордың ішкі құжаттарында да жазылған.  

Активтер келісімнің барлық сатыларынан өткенше, нарықтағы жағдай өзгеріп, уақыт факторы ең дұрыс деген шешімнің өзіне жағымсыз әсер қалдыруы мүмкін ғой.

- Тексеру сапасы ма әлде сату жылдамдығы ма? Біз бұл дилемманы біріншінің пайдасына шештік. Ірі активтерді сатуда ешқашан асығыстық жасауға болмайды. Бұл компанияларда өте көп адам жұмыс істейтінін ескеру қажет. Жекешелендірудің әсері созылмалы болады. Бұл жерде біз мезеттік пайданы көре алмаймыз. Нәтижелері тек 5-10 жылдан кейін көріне бастайды. Тарихта із қалдырған жылдам жекешелендірулер бар. Мәселен, 90 жылдары Шығыс Германия әсерлі қарқынды көрсетті: айына шамамен 400 компания сатылатын. Бұл үрдіс екі жылдың ішінде сақталып келді. Алайда нәтижесі ауыр болды. 600 млрд марка мөлшеріндегі кіріс сол жоспар күйінде қалды, ал іс жүзінде тек 66 млрд марка пайда түсті. Елде жаппай жұмыссыздық орын алды, өйткені батыснемістік инвесторлар Шығыс Германиядағы бәсекелестерді сатып алып, оларды жауып тастағанды артық көрді. Айқын мысал - Interflug  әуекомпаниясын батыснемістік Lufthansa-ның сатып алуы. Lufthansa әлі күнге дейін бар, ал  Interflug жоқ болды.

Сатып алушылардың бәрі бірдей активтер туралы ақпаратқа қол жеткізе алмайды деген пікір бар...

- Жекешелендірумен айналасқанымызға үш жыл болды және осы уақыттың ішінде әлеуетті сатып алушыға ақпаратты беру жағынан шектеу қойылғанын көрген емеспіз. Егер әлеуетті сатып алушы шынымен де активті сатып алғысы келсе, ол Қорға немесе оның еншілес компаниясына хабарласқаны жөн.  Құпиялылық туралы келісімге отырғаннан кейін оған Dataroom-ға, яғни барлық қажетті ақпарат жинақталған арнайы жабық веб-сайтқа кіру мүмкіндігі беріледі.  Виртуалды ақпараттық бөлмеде барлық мәліметтермен танысып шыққан соң активтің болашақ иесі тексерілмеген активті сатып алмай, мәміленің барлық мықты және әлсіз жақтары туралы білетін болады.
Не себепті бұл ақпарат ашық берілмейді? Әлеуетті бәсекелестерге басымдық бермес үшін. Яғни, ертеңгі күні жекешелендірілген компаниялар нарыққа шыққаннан кейін жеңіліс позициясында қалып қоймау үшін.  Бұл шынайы бизнес. Әрине, бәсекелестер қалай болғанда да кіммен бақталастыққа түскенін білуге тырысады. Дегенмен, бұл ақпарат қолжетімді болған кезде  барлық қатысушы тараптар қауіпсіз жағдайда болуы керек.  

Проблемалық активтер сатуға қойыла ма?

- Біз тізімді жасақтаған кезде сату жағынан әлеуетті қиындықтар туғызбайтын компанияларды таңдаған болатынбыз. Қазір мәселе олардың дайындығында ғана болып тұр. Кейбір активтер уақыт пен сату алдындағы дайындық үшін ресурсты көбірек қажет етеді.

Қор активтерін жекешелендірудің бұл кезеңі мен алдындағысының арасындағы айырмашылық неде?

- 2014-2015 жылдардағы жекешелендіру қазіргі кезең сияқты мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық мүддесін қорғау тарапынан ойластырылған еді, алайда түрлі талаптар мен шарттардың көптігінен процесс біршама баяу жүрді. Сондай-ақ, саудаға шығару бойынша шектеу қойылмағандықтан кейбір активтер саудаға 6-7 рет сәтсіз қойыла беретін.  2016-2020 жылдардың жекешелендіруінде жаңа іріктеулер ойластырылып, қолжетімді механизмдер жиынтығы кеңейтілді. Айта кеткен жөн, сатудың ең жылдам әрі ашық тәсілі ретінде электрондық аукционның әлеуеті қолданылуда. Сондай-ақ, шектеулер де қойылған: егер үш аукционның ішінде активке сұраныс болмаса, оны қайта ұйымдастырып немесе тарату қажеттілігі туындайды. Маңызды жаңашылдық ретінде ірі активтер үшін тәуелсіз кеңесшілерді жалғауға рұқсат берілгенін айта аламыз. Бұл бір жағынан активтерді қайта құрылымдау саласына үздік әлемдік тәжірибелерді әкелуге мүмкіндік берсе, екінші жағынан жекешелендірілетін активтерге инвесторлардың кең базасын тартуға мүмкіндік береді.
Осындай ірі саудалар үшін уақыт факторы да маңызды. Дайындалу сапасы жылдамдықтан жоғары тұрады, сондықтан жаңа бағдарлама 5 жылға есептелген. Және бұл жағдайда Қордың дайындауға және активтерді бәсекелестік ортаға тапсырудың  ең қолайлы мерзімін таңдауға едәуір жетерлік уақыты бар.
 

Forbes.kz